Rzecznik Praw Obywatelskich jest to jednoosobowy, konstytucyjny organ powołany do kontroli działania państwa w obszarze wszelkich możliwych zagrożeń dla wolności i praw człowieka zagwarantowanych w konstytucji i innych aktach normatywnych, jak również organ postulujący podejmowanie działań mających na celu usuwanie naruszeń wolności lub praw, w tym także zapobieganie ich naruszaniu.

Jest to organ samoistny, tzn. ma ustawowo określone kompetencje, działa samodzielnie i we własnym imieniu oraz jest niezależny od władzy administracyjnej i sądowniczej. Jest rzecznikiem obywateli w sprawach związanych z nieprawidłowym funkcjonowaniem administracji lub sądownictwa, podejmuje on określone kroki prawne zmierzające do usunięcia tych nieprawidłowości. Informuje ponadto parlament o wadliwym funkcjonowaniu organów państwa. Przy czym interesuje go nie tylko legalizm ich działania, ale niekiedy również słuszność, celowość czy sprawność działania instytucji publicznych. Działa w sposób niesformalizowany i jest łatwo dostępny dla obywatela. Do RPO należy się zwrócić w przypadku wykorzystania już wszystkich możliwości załatwienia sprawy we właściwym trybie i niewątpliwego stwierdzenia rzeczywistego naruszenia wolności lub praw obywatelskich..

Działalność Rzecznika reguluje Konstytucja RP i Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich wraz z którą został on powołany. RPO ma szerokie powiązania z władzą ustawodawczą — jest powoływany w formie uchwały przez Sejm za zgodą Senatu na wniosek Marszałka Sejmu albo grupy 35 posłów. Na uchwałę zatwierdzającą wybór Senat ma czas 1 miesiąca od dnia przekazania przez Marszałka Sejmu uchwały Senatowi. Niepodjęcie uchwały przez Senat w ciągu miesiąca oznacza wyrażenie zgody. W wypadku odmowy zatwierdzenia przez Senat, Sejm powołuje na stanowisko Rzecznika inną osobę. Kadencja Rzecznika Praw Obywatelskich trwa pięć lat, licząc od dnia złożenia ślubowania przed Sejmem, a jego kadencja nie pokrywa się z kadencją parlamentu. Ta sama osoba nie może być Rzecznikiem więcej niż przez dwie kadencje. Rzecznik pełni swoje obowiązki do czasu objęcia stanowiska przez nowego Rzecznika. Rzecznikiem Praw Obywatelskich może być tylko obywatel Polski wyróżniający się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na swe walory moralne i wrażliwość społeczną. Przysługują mu szerokie przywileje prawne w zakresie immunitetu i nietykalności osobistej. Nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, aresztowany lub zatrzymany bez zgody Sejmu, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Marszałka Sejmu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego. Nie obejmują go też zasady odpowiedzialności konstytucyjnej. Jego odwołanie przez Sejm jest znacznie utrudnione — wymaga większości 3/5 głosów. Ma to uniemożliwić odwołanie Rzecznika z przyczyn politycznych. A próby takie miały miejsce za kadencji Tadeusza Zielińskiego. Immunitet Rzecznika równy jest immunitetowi sądowemu.

Istotną funkcją Rzecznika Praw Obywatelskich jest wpływanie na poprawę przestrzegania prawa przez organy państwa. W tym celu przedstawia on Sejmowi i Senatowi coroczne sprawozdania ze swej działalności wraz z uwagami i wnioskami dotyczącymi stanu przestrzegania praw i wolności obywateli. Kwestię tę określa art.212 Konstytucji RP: „Rzecznik Praw Obywatelskich corocznie informuje Sejm i Senat o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela”. Sejm sprawozdanie takie tylko przyjmuje do wiadomości co jest silnym podkreśleniem niezależności RPO od Sejmu. Rzecznik może brać udział w posiedzeniach Sejmu i Senatu oraz dyskusji sejmowej poza kolejnością. Może on również wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodności aktu prawnego z konstytucją albo ustawami lub też do Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały dotyczącej interpretacji przepisów prawnych budzących wątpliwości. To, że Rzecznik Praw Obywatelskich jest powoływany przez Sejm sprawia, iż istnieje ścisły związek między parlamentem a Rzecznikiem mimo, że jest on organem samoistnym. Wyraz tego stanowi art.210 Konstytucji RP: „Rzecznik Praw Obywatelskich jest w swojej działalności niezawisły, niezależny od innych organów państwowych i odpowiada jedynie przed Sejmem na zasadach określonych w ustawie.”

Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczą także pewne ograniczenia jak choćby zasada incompatibilitasu i ta określona w art.209 ust. 2 który stanowi iż: „Rzecznik Praw Obywatelskich nie może zajmować innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej, ani wykonywać innych zajęć zawodowych”. Oraz art.209 ust.3 stanowiący o tym, że Rzecznik Praw Obywatelskich nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością jego urzędu. W myśl art.103 ust.1 Konstytucji RP funkcji Rzecznika Praw Obywatelskich nie można łączyć także z mandatem posła. Zgodnie z art. 80 Konstytucji „każdy ma prawo wystąpienia, na zasadach określonych w ustawie, do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej”. Oznacza to, że o pomoc do Rzecznika może zwrócić się zarówno obywatel, jak i cudzoziemiec, który znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, oraz osoba prawna, organizacja obywateli czy organ samorządu. Wnioski kierowane do Rzecznika Praw Obywatelskich są wolne od opłat, nie wymagają zachowania szczególnej formy, lecz powinny zawierać oznaczenie wnioskodawcy oraz osoby, której praw i wolności sprawa dotyczy, a także określać przedmiot sprawy.

Polski Rzecznik Praw Obywatelskich może podejmować działania zarówno ze swojej własnej inicjatywy, jak i na podstawie wniosku złożonego przez osobę, która uważa, że jej prawa zostały naruszone. Organizacje społeczne i organy samorządu terytorialnego, także mają ustawowe prawo do składania tego typu skarg. Należy zwrócić tu uwagę na fakt, że do kompetencji Rzecznika Praw Obywatelskich nie należy interweniowanie w sytuacji naruszenia czyichś praw przez osoby fizyczne czy prawne. W skardze musi znajdować się przede wszystkim jasne wskazanie na to, że organ państwowy bądź inna instytucję państwową naruszyła w określony sposób zakres wolności oraz praw człowieka i obywatela. Mamy tu jednak na myśli tylko te prawa i wolności, które są zagwarantowane przez konstytucję lub inne akty normatywne. Przy składaniu skargi do Rzecznika nie jest wymagane zachowanie formy szczególnej, wystarczy nawet ustne oświadczenie. Wniesienie skargi do RPO nie wiąże się z jakimikolwiek kosztami, jest w zupełności nieodpłatne. Rzecznik przy rozpatrywaniu skarg nie jest związany terminami, wobec tego nie obowiązują go w tym przypadku przepisy kodeksu postępowania administracyjnego. W sytuacji odmowy podjęcia przez niego czynności nie przysługuje nam już żaden środek odwoławczy. Decyzja jest ostateczna.

Ustawa O Rzeczniku Praw Obywatelskich w art.13 wskazuje na podmiotowy zakres kompetencji Rzecznika. Zakresem jego działania objęte są naczelne i centralne organy administracji państwowej, organy administracji rządowej, organy organizacji spółdzielczych, społecznych, zawodowych i społeczno-zawodowych oraz organy jednostek organizacyjnych posiadających osobowość prawną, a także organy i jednostki organizacyjne samorządy terytorialnego. Może on ponadto żądać informacji o stanie sprawy od sądów, prokuratury i innych organów ścigania. Pomimo, iż Rzecznik jest organem monokratycznym należy pamiętać, że ustawa dopuszcza możliwość by Marszałek Sejmu na wniosek Rzecznika powołał nie więcej niż trzech jego zastępców, w tym zastępcę do spraw żołnierzy.

Swoje zadania Rzecznik realizuje przy pomocy Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, które mieści się w Warszawie i obejmuje kilkudziesięciu pracowników merytorycznych o wysokich kwalifikacjach. W biurze RPO pracują głównie urzędnicy o wykształceniu prawniczym, ale są także lekarze, psycholodzy, socjolodzy. Co roku biuro zajmuje się ponad 50 tysiącami spraw. Ważny jest także bezpośredni kontakt z obywatelami i praca w terenie. Zatem, oprócz zastępców Rzecznika, ustawa dopuszcza także powoływanie za zgodą Sejmu jego pomocników terenowych, co mogłoby się wiązać z powstaniem biur terenowych.

Rzecznik Praw Obywatelskich dysponuje pełną niezależnością w stosunku do władzy wykonawczej. Ma on prawo do stosowania upomnień kontrolnych wobec władz. Może zatem zażądać w każdej chwili dokumentów i wyjaśnień, jak również przeprowadzić nagłą kontrolę. Takiej kontroli podlegają wszystkie dziedziny życia publicznego, włącznie z wojskiem i służbami specjalnymi. Listy skierowane do Rzecznika nie podlegają cenzurze. W czasie prowadzonego przez Rzecznika postępowania wyjaśniającego może on zobowiązać organy państwowe i inne podmioty do zapewnienia dostępu do akt i dokumentów, udzielania żądanych przez niego informacji i wyjaśnień, w tym wyjaśnień dotyczących podstawy faktycznej i prawnej swoich rozstrzygnięć oraz ustosunkowania się do ogólnych ocen, uwag i opinii. Jeżeli na podstawie przeprowadzonego postępowania wyjaśniającego Rzecznik Praw Obywatelskich stwierdzi, że doszło do naruszenia praw lub wolności obywatela, występuje on wówczas do organu, organizacji albo instytucji, w której działalności stwierdził naruszenie prawa, z odpowiednim wnioskiem zatwierdzającym opinię i sugestie, co do sposobu załatwienia sprawy. Z takim wnioskiem Rzecznik może się zwrócić także do organu nadrzędnego nad jednostką, co do której stwierdził, że naruszyła prawo. Co więcej Rzecznik ma prawo występować z wnioskiem o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego lub zastosowanie sankcji służbowych wobec pracownika winnego stwierdzonych nieprawidłowości.

Znacząca zmiana do ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich została wprowadzona w 2000 roku. Dodany został wówczas obowiązek współdziałania z organizacjami społecznymi w celu budowy społeczeństwa obywatelskiego. Zmiana ta miała na celu zaktywizowanie polskiego społeczeństwa, zachęcenie go do czynnego udziału w życiu publicznym. Instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich ma za zadanie zmniejszyć poczucie bezradności społecznej poszczególnego obywatela. Jak do tej pory, możemy w Polsce zauważyć przeważającą bierność społeczeństwa w stosunku do państwa i polityki. Na taką sytuację składa się wiele elementów m.in. niewystarczający dostęp do informacji publicznej, który pomimo, że jest zagwarantowany w Konstytucji, wciąż boryka się oporem ze strony administracyjno-urzędniczej czy stale obecny brak przekonania co do możliwości wpływania na politykę będący pozostałością po poprzednim systemie.

Powołanie w 1987 roku pierwszego polskiego Rzecznika Praw Obywatelskich było w ówczesnej rzeczywistości krokiem niezwykle odważnym na drodze do przełamania zarówno oporów doktrynalnych, jak i tym bardziej utartej praktyki ustrojowej. W kolejnych latach było już sygnałem, że system komunistyczny w Polsce chyli się ku upadkowi. Obecnie zmieniło się podstawowe źródło zagrożenia dla praw człowieka jest nim już nie tylko władza, ale także duże koncerny, z którymi wiążą się prawa konsumentów czy prawo pracy.