Polski kodeks karny oraz znajdujące się poza nim ustawy dodatkowe stanowią podstawowe źródło materialnego prawa karnego. Jednakże nigdzie nie jest dokładnie określona legalna definicja przestępstwa. Można jednak na podstawie art. 1 § 1-3 k.k., w którym zawarte są warunki odpowiedzialności stwierdzić, że: przez przestępstwo rozumiemy czyn człowieka zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym od znikomego. Definicja utworzona powyżej jest definicją formalno – materialną. Do głównych elementów definicji przestępstwa należą: czyn człowieka; społeczna szkodliwość; karalność; wina sprawcy i bezprawność.          Przez czyn człowieka w prawie karnym rozumiemy tylko i wyłącznie zewnętrzne zachowanie się człowieka. Jednakże nie ma legalnej definicji tego pojęcia, a próba zdefiniowania wchodzi w zakres filozofii i teorii prawa karnego i jest odmiennie kształtowana w różnych koncepcjach teoretycznych. Zachowanie może być tylko wytworem woli człowieka, a zachowanie wyłącznie pod wpływem przymusu fizycznego czynem nie jest, jeżeli sprawca nie mógł się oprzeć tej sile (vis absoluta).

W polskim prawie karnym zdefiniowane jest pojęcie czynu zabronionego (art. 115 §1 k.k.). Obecnie istnieje kilka sposobów rozumienia tego pojęcia. Należą do nich, następujące koncepcje czynu:

1. wartościująca;
2. socjologiczna;
3. naturalistyczna;
4. kazualna;

Ciekawym aspektem prawa karnego jest brak czynu w znaczeniu prawnokarnym przy pozorach czynu. Mówimy tu o sytuacji gdy dane zachowanie nie stanowi podstawy odpowiedzialności karnej. Czynem w świetle prawa karnego jest:

1. działanie;
2. zaniechanie, które może dzielić się na:
   1. przestępstwa formalne (właściwe z zaniechania), gdzie sprawcą może być każdy,
   2. przestępstwa skutkowe (niewłaściwe z zaniechania), gdzie sprawcą może być tylko gwarant (art. 2 k.k.).

Opis przestępstwa musi zawierać ustawowe znamiona, a dotyczą one:

1. podmiotu przestępstwa;
2. przedmiotu ochrony;
3. strony przedmiotowej, w skład której wchodzi:
   1. czyn,
   2. związek przyczynowy,
   3. czas i miejsce popełnienia czynu zabronionego, jeżeli należą do znamion,
   4. przedmiot czynności wykonawczej – czyli osoba lub rzecz, na której zostało popełnione przestępstwo,
   5. skutek, gdy mamy do czynienia z przestępstwami skutkowo – materialnymi,
   6. okoliczności, w których dokonano przestępstwa.

Reasumując możemy stwierdzić, że pojęcie czynu zabronionego jest węższe od pojęcia czynu w ogóle. Wnioskujemy to m.in. na podstawie wcześniejszych rozważań oraz z art. 115 § 1 obecnego k.k., w myśl którego czynem zabronionym jest zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej.

Społeczna szkodliwość będąca elementem materialnym przez, który rozumiemy ujemną wartość zachowania z punktu widzenia przyjętych w społeczeństwie założeń aksjologicznych, dopiero w kodeksie karnym z 1997 r. została w ten sposób nazwana. Obecnie ustawodawca zrezygnował z wprowadzenia społecznej szkodliwości jako elementu warunkującego odpowiedzialność karną. Kodeks karny posiada jedynie zasadę, w myśl której nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, którego społeczna szkodliwość jest znikoma w postaci art. 1 § 2 k.k. Powyższy zabieg został wprowadzony w myśl zasady nullum crimen sine periculo sociali – nie ma przestępstwa bez społecznej szkodliwości, gdzie została jej nadana ranga normy konstytucyjnej. Społeczna szkodliwość podlega stopniowaniu, gdzie obok stopnia znikomego (art. 1 § 2 k.k.) występuje określenie szkodliwości o stopniu, który „nie jest znaczny” (art. 66 § 1 k.k.). Nie należy także zapominać, że obowiązkiem sądu przy wymierzaniu kary jest uwzględnienie stopnia społecznej szkodliwości czynu (art. 53 § 1 k.k.). Występują różne koncepcje społecznej szkodliwości czynu wśród, których wyróżniamy:

1. kierunek obiektywistyczny, gdzie społeczna szkodliwość rozumiana jest wyłącznie przedmiotowo; decyduje zatem tylko rodzaj dobra, rozmiar szkody, okoliczności czynu i sposób zachowania się sprawcy;
2. kierunek uniwersalny, posiadający wymienione wyżej elementy przedmiotowe i elementy podmiotowe związane z czynem (zamiar, nieumyślność, motywy i pobudki działania) i ze sprawcą; do elementów związanych ze sprawcą zaliczamy: dotychczasowy sposób życia, ewentualną wcześniejszą karalność, cechy charakteru i osobowości;
3. kierunek kompleksowy, który znalazł uznanie ustawodawcy poprzez wprowadzenie go do art. 115 § 2 k.k.; ten przedmiotowo-podmiotowy charakter społecznej szkodliwości czynu posiada największą liczbę zwolenników w polskiej doktrynie karnej.

Następny element przestępstwa stanowi karalności oznaczająca, że dany czyn jest zabroniony pod groźbą kary kryminalnej. Przez karalność trzeba rozumieć karę grożącą, a nie wymierzaną. W obecnym kodeksie możemy odnaleźć wiele przepisów uchylających karalność. Są to przepisy dotyczące:

1. czynnego żalu (art. 15, 17, 23 k.k.);
2. odstąpienia od wymierzenia kary (art. 25 § 3, 26 § 3, 61, 217 §2 k.k.);
3. abolicji, polegającej na zakazie wszczynania postępowania, na nakazie umorzenia postępowania już wszczętego lub na zatarciu skazania.

Kolejny składnik przestępstwa stanowi wina. Dawniej prawo łączyło jedynie odpowiedzialność karną z samym przedmiotowym związkiem między zachowaniem się człowieka a ujemnym skutkiem jego postępowania. Jednak wraz z rozwojem prawa karnego uwzględniono element subiektywny w zachowaniu sprawcy, który określono mianem winy. Zostało to też uwzględnione, w art. 1 § 3 k.k. mówiącego, że nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu. Artykuł ten wyraża rzymską maksymę: nullum crimen sine culpa – żadna zbrodnia bez winy. Wyjaśnia to sytuację, gdy osoby niepoczytalne czy nieletni nie mogą popełnić przestępstwa, a jedynie czyn zabroniony. Oznacza to, że nie można wobec nich orzekać kar, a jedynie środki zabezpieczające. Pomimo iż wystąpienie przestępstwa uzależnione jest od winy, nie została ona zdefiniowana przez ustawodawcę. W prawie karnym ukształtowały się dwie teorie winy:

1. normatywna, której twórcami byli J. Goldschmidt, B. Freudenthal i R. Frank w Niemczech w XX w.; głównym założeniem ich teorii było to, że wina nie wyczerpuje się w przeżyciu psychicznym, tylko na możliwości dokonania oceny – podjęcia przez sprawcę wadliwej decyzji woli i wadliwego postępowania; główną przyczyną zarzutu jest naruszenie przez niego normy postępowania wyznaczonej jako powinność zachowania się zgodnego z prawem, przy założeniu, że sprawca znajduje się w normalnej sytuacji motywacyjnej; teoria normatywna dzieliła się na dwie dodatkowe teorie:
   1. normatywną kompleksową, która przez winę rozumie zarzut i element umyślności lub nieumyślności czynu;
   2. normatywną czystą, która przez winę ujmuje sam zarzut, nie uwzględniając elementów psychicznych.
2. psychologiczna, która za winę rozumiała stosunek psychiczny sprawcy do czynu, którego dokonał; na gruncie szkoły klasycznej prawa karnego, winę rozumiano jako węzeł psychiczny łączący sprawcę z czynem; teoria ta oddzielała winę od czynu; wynikało więc z niej, że aby udowodnić winę trzeba odtworzyć przeżycia psychiczne sprawcy; teoria ta dzieliła się na dwie teorie:
   1. woli – cechującą się tym, iż wina polegała na złym zamiarze (dolus malus); winę traktowano jedynie jako złą wolę sprawcy;
   2. wyobrażenia – mówiącą, że wina jest niczym innym jak świadomością sprawcy o potencjalnej możliwości popełnienia czynu zabronionego, która zarazem nie powstrzymuje sprawcy przed podjęciem tegoż czynu; głównym przedstawicielem tej teorii był F. Liszt.

Teoria psychologiczna posiada dwa mankamenty. Pierwszym z nich jest brak możliwości przypisania winy niedbalstwu, gdzie występuje brak świadomości i woli. Drugim jest problem tego, iż samo nastawienie psychiczne nie może być samo w sobie winą.

W polskiej doktrynie prawa karnego przewagę ma normatywna teoria winy, szczególnie czysta teoria winy, mające swe podstawy w finalnej teorii czynu wg, której czyn jest świadomym i finalnym zachowaniem człowieka. W tej koncepcji sprawca musi posiadać świadomość znamion czynu zabronionego i pragnąć go, wina stanowi tylko ocenę jego zachowania.

Do okoliczności wyłączających winę należą:

1. nieletniość (art. 10 k.k.);
2. rozkaz (art. 318 k.k.);
3. błąd w stosunku do określenia kontratypu lub okoliczności wyłączającej winę (art. 29 k.k.);
4. niepoczytalność (art. 31 k.k.);
5. stan wyższej konieczności (art. 26 § 2 k.k.).

Natomiast do okoliczności dających możliwość przypisania winy należą:

1. zdolność rozpoznawania bezprawności czynu (art. 30 k.k.);
2. normalna sytuacja motywacyjna;
3. zdolność do zawinienia, uwarunkowana przez:
   1. poczytalność, dająca możliwość kierowania postępowaniem i rozpoznania znaczenia czynu;
   2. ukończeniem pewnego wieku – w polskim prawie karnym jest to 17 lat (art. 10 § 1 k.k.).

Do ostatniego niezbędnego elementu przestępstwa należy bezprawność przez którą rozumiemy sprzeczność czynu z normami prawa (poprzez naruszenie normy prawnokarnej). Ażeby uznać dany czyn za bezprawny muszą wystąpić odpowiednie ustawowe znamiona czynu zabronionego. W pewnych przypadkach mogą wystąpić okoliczności powodujące, że czyn nie jest uznany za bezprawny. Okoliczności te noszą nazwę kontratypów, przykładem może być obrona konieczna. Kontratyp możemy zdefiniować jako okoliczność wyłączającą bezprawność, powodując, że zachowanie formalnie uznane za przestępstwo, nie jest nim. Kontratyp legalizuje czyn zabroniony i możemy je podzielić na:

1. kodeksowe: dozwolona krytyka (art. 213 k.k.), obrona konieczna (art. 25 k.k.), ostateczna potrzeba w wojsku (art. 319 k.k.), stan wyższej konieczności (art. 26 § 1 k.k.), dozwolone ryzyko (art. 27 k.k.);
2. pozakodeksowe: zabiegi lecznicze, ryzyko sportowe, przerwanie ciąży, zgoda pokrzywdzonego, działanie w ramach uprawnień i obowiązków, karcenie małoletnich.

Reasumując bezprawność jest zbieżnością formalnego zakazu karnego i braku kontratypu (elementu wyłączającego bezprawność).

Podsumowując możemy stwierdzić, że w kodeksie karnym z 1997 r. przestępstwo posiada charakter formalno – materialny. Oznacza to, że dla uznania czynu zabronionego za przestępstwo nie wystarczy samo formalne naruszenie przepisu, lecz także musi on w sobie posiadać materialnie ujemną treść czyli społeczną szkodliwość. Natomiast do elementów formalnych zaliczamy czyn człowieka, karalność, czyli zachowanie zabronione przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary, winę i bezprawność. Wszystkie wymienione składniki są cechami konstytutywnymi przestępstwa.

Bibliografia:

1. Buchała K., Zoll A.: Polskie prawo karne, Wyd. PWN, Warszawa 1997.
2. Cieślak M.: Polskie Prawo karne, Warszawa 1990.
3. Śliwiński S.: Prawo karne materialne, Warszawa 1946.
4. Świda W.: Prawo karne, Warszawa 1989.
5. Szewczuk W.: Psychologia Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990.
6. Wolter W: Zarys systemu prawa karnego, t. II.
7. Zoll A.: Komentarz do kodeksu karnego. Część ogólna, Warszawa 1994.
8. Orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Warszawie 2000, nr 7-8.
9. Państwo i Prawo 1980, nr 7.
10. Prokuratura i Prawo 1997, nr 2.
11. Wojskowy Przegląd Prawniczy 1955, nr 3.