Działalność jurysdykcyjna organów wymiaru sprawiedliwości, w której urzeczywistniane są konstytucyjne prawa obywateli i innych podmiotów do ochrony prawnej, pociąga za sobą określone koszty, w tym związane z prowadzeniem postępowania sądowego, a ponoszone w pewnym zakresie przez strony, uiszczające opłaty sądowe i pokrywające wydatki związane z tym postępowaniem. Potrzeba umożliwienia stronom dochodzenia praw i obrony w postępowaniu cywilnym, zrównania w zakresie wymiaru sprawiedliwości wszystkich podmiotów, a przy tym uniknięcia nadmiernego uszczuplenia dochodów finansowych Państwa, nakłada jednocześnie na ustawodawcę obowiązek odpowiedniego uregulowania instytucji kosztów procesowych, a na organy jurysdykcyjne uprawnienia kontrolne dotyczące badania prawidłowości rozłożenia ciężaru ponoszenia kosztów przez strony oraz zwolnienia stron od kosztów sądowych.

Według polskiego ustawodawstwa koszty procesu stanowią: koszty sądowe obejmujące opłaty sądowe (wpis i opłata kancelaryjna) i zwrot wydatków – art. 2 – 4 ustawy z dn. 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, (tekst jednolity Dz. U. z 2002 r., Nr 9, poz. 88); koszty przejazdów, równowartość utraconego zarobku i inne wydatki strony występującej osobiście lub pełnomocnika strony nie będącego adwokatem lub radcą prawnym; koszty zastępstwa procesowego strony przez adwokata lub radcę prawnego (jego wynagrodzenie i wydatki). Zob. także art. 29 – 40 u.k.s.c.

Niemożliwość istnienia postępowania cywilnego całkowicie wolnego od wydatków była niejednokrotnie podnoszona w polskiej doktrynie [1].

Omawiana instytucja zwolnienia od kosztów sądowych wywodzi się swymi korzeniami z «prawa ubogich»[2]. Polski międzywojenny kodeks postępowania cywilnego z dn. 29 listopada 1930 r.[3]. przyjął jako przesłankę przyznania stronie «prawa ubogich» – niedostateczność środków materialnych na koszty procesu (art. 112 d.k.p.c.). Zasada ta pozostawała w zgodzie ze stanowiskiem judykatury głoszącej, iż «posiadanie majątku samo przez się nie decyduje jeszcze o posiadaniu środków na prowadzenie sprawy; sąd więc jest obowiązany drogą zestawienia stanu majątkowego petenta, jego dochodów z wydatkami, niezbędnymi do zapewnienia sobie względnie rodzinie utrzymania orzec, czy petent ma możność łożenia środków na prowadzenie sprawy»[4]. Jednakże już nowela k.p.c. z 1932 r. wprowadziła do treści art. 112 d.k.p.c. w miejsce cytowanej zasady wymaganie «zupełnego ubóstwa»[5].

Zgodnie z obecnie obowiązującym prawem polskim, ze względu na źródło zwolnienia od kosztów sądowych, dokonuje się podziału tej instytucji na: zwolnienie z mocy ustawy (zob. m.in. art. 111 § 1 pkt 1 – 2, 4 – 5 i 7, art. 463 a z unormowań pozakodeksowych chociażby art. 8, 9 u.k.s.c.); bądź zwolnienie z mocy orzeczenia sądowego (art. 111 § 1 pkt 6 w zw. z art. 112 i 113). Zwolnienie takie może obejmować wszelkie koszty sądowe – art. 112 § 1 (pełne) lub tylko określoną część tych kosztów – art. 112 § 2 (częściowe). Zwolnienie od kosztów sądowych może mieć poza tym różny zakres: podmiotowy (obejmujący konkretne osoby, fizyczne lub prawne, niezależnie od spraw w jakich występują, np. art. 111 § 1 pkt 4, 5, 6, art. 8 § 1 u.k.s.c.); przedmiotowy (dotyczący konkretnego rodzaju sprawy, np. art. 10, 23 u.k.s.c.); mieszany (obejmujący konkretne osoby występujące w określonej roli, w oznaczonych rodzajowo sprawach, np. art. 111 § 1 pkt 1, 2, 7). Zgodnie z brzmieniem art. 111 nie mają obowiązku uiszczania kosztów sądowych, z mocy samej ustawy, strona dochodząca ustalenia ojcostwa i roszczeń z tym związanych, strona dochodząca roszczeń alimentacyjnych, prokurator, kurator, wyznaczony przez sąd orzekający lub przez sąd opiekuńczy dla danej sprawy, strona, która została zwolniona od kosztów sądowych przez sąd, strona wnosząca o uznanie postanowień umownych za niedozwolone. Za kuratora, jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej, wydatki ponosi tymczasowo strona, dla której kurator został ustanowiony, a gdyby to nie było możliwe – strona, która swym wnioskiem lub swą czynnością spowodowała ustanowienie kuratora. W pozostałych wypadkach wskazanych w art. 111 § 1 za strony zwolnione od kosztów sądowych wydatki ponosi tymczasowo Skarb Państwa. W wypadku zwolnienia strony od uiszczenia kosztów sądowych, wydatki te za nią wykłada Skarb Państwa, a o ostatecznym obowiązku ich poniesienia rozstrzyga sąd w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji.

Zasady częściowego zwolnienia od kosztów sądowych na podstawie delegacji ustawowej z art. 112 § 2, zostały określone przepisami rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dn. 12 maja 1965 r. w sprawie częściowego zwalniania od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym, (Dz. U. Nr 21, poz. 135). Częściowe zwolnienie od kosztów sądowych polegać może na zwolnieniu od poniesienia bądź ułamkowej ich części, bądź określonej ich sumy lub też niektórych tylko opłat czy wydatków albo co do pewnej tylko części roszczenia, gdy co do reszty sąd uzna powództwo (lub obronę) za oczywiście bezzasadne. Według doktryny zasadą jest, że poza wyjątkami, które mogą wynikać z treści postanowienia o częściowym zwolnieniu od kosztów sądowych, przyznane przez sąd zwolnienie od kosztów odnosi się do całego postępowania w sprawie, a nie do poszczególnych instancji sądowych. Uważa się bowiem, że zwolnienie od kosztów sądowych ma charakter akcesoryjny w stosunku do sprawy której dotyczy, nie zaś do określonych etapów postępowania. Por. także unormowanie art. 11 u.k.s.c. w zw. z art. 112.

Podmioty, które nie zostały zwolnione na mocy ustawy z ponoszenia kosztów sądowych posiadają uprawnienie, przy spełnieniu przesłanek z art. 113, do żądania takiego zwolnienia na podstawie orzeczenia sądowego. Koniecznym dla stosownego zwolnienia osoby fizycznej jest złożenie wniosku o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych wraz z osobistym oświadczeniem, że nie jest się w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny (według judykatury – utrzymania na poziomie członków rodziny średnio zarabiającej). Oświadczenie powinno zawierać dokładne dane o stanie rodzinnym, majątku i dochodach. Brak takiego oświadczenia (ujmowanego w literaturze w kategorii środka dowodowego, za pomocą którego ma zostać wykazana zasadność wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych) skutkuje oddaleniem wniosku. Ocena oświadczenia jako podstawy zwolnienia podmiotu od kosztów sądowych, dokonywana jest w ramach dyskrecjonalnej władzy sądu, zupełnie swobodnie. Złożenie wniosku (w formie ustnej lub pisemnej) o zwolnienie od kosztów sądowych jest dopuszczalne w każdym stadium postępowania (także przed jego wszczęciem), aż do prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy, w sądzie właściwym dla danej sprawy. Jednakże strona, która nie ma miejsca zamieszkania w okręgu tego sądu może złożyć wniosek o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych w sądzie rejonowym, właściwym ze względu na swe miejsce zamieszkania (art. 114 § 2 zd. 1). Przyznanie zwolnienia przez sąd niewłaściwy jest bezskuteczne. Wniosek jest rozpoznawany przez sąd niezwłocznie, przed podjęciem jakichkolwiek innych czynności procesowych. Zgłoszenie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych (jak również wniesienie środka odwoławczego od odmowy zwolnienia od kosztów sądowych w toku sprawy), co do zasady nie wstrzymuje biegu postępowania – gdyż nie jest ono związane z dochodzeniem roszczenia głównego – co w konsekwencji umożliwia dokonywanie wszelkich czynności włącznie z merytorycznym rozstrzygnięciem w sprawie, przeciwdziałając zarazem nieuzasadnionym i niekorzystnym zachowaniom stron. Wyjątek dotyczy zwolnienia powoda od kosztów sądowych na skutek wniosku zgłoszonego w pozwie lub przed wytoczeniem powództwa (a więc w sytuacji, gdy strona pozwana nie otrzymała jeszcze odpisu pozwu), który powinien zostać rozpatrzony przed podjęciem przez sąd jakichkolwiek innych czynności związanych ze sprawą. Sąd posiada natomiast uprawnienie do wstrzymania rozpoznania sprawy głównej, aż do chwili uprawomocnienia się rozstrzygnięcia w przedmiocie wniosku.

Przyjmuje się, iż zwolnienie od kosztów sądowych następuje od chwili zgłoszenia wniosku o jego uzyskanie.

Według poglądu reprezentowanego w literaturze i orzecznictwie, przejściowe trudności materialne strony nie powinny stanowić podstawy wydania przez sąd postanowienia o zwolnieniu jej od kosztów sądowych. Wytaczając bowiem powództwo, strona powinna się liczyć z kosztami z tym związanymi i gromadzić potrzebne środki z dochodów uzyskanych w dłuższym okresie czasu. Wyjątkowo, gdy tylko niezwłoczne wytoczenie powództwa zapewni ochronę praw strony można przyjąć, jeśli nie ma podstaw do zarzucenia stronie rozmyślnego niewytoczenia powództwa wcześniej, że powinna ona mieć możliwość poniesienia kosztów sądowych z dochodów osiąganych bieżąco. Zgodnie z linią orzeczniczą jeżeli strona, która mogła liczyć się z obowiązkiem poniesienia kosztów sądowych bez ważnego powodu nie wykorzystała w całości lub w części swoich możliwości zarobkowych, to przy rozpoznawaniu wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych należy przyjąć, że stan majątkowy i dochody strony są takie, jakie miałaby ona, gdyby w pełni wykorzystała swe możliwości zarobkowe.

Art. 113 § 2 dotyczy natomiast osób prawnych oraz organizacji społecznych dopuszczonych do działania na podstawie obowiązujących przepisów, choćby nie miały osobowości prawnej, a w postępowaniu w sprawach gospodarczych także przedsiębiorców będących jednostkami organizacyjnymi nie mającymi osobowości prawnej, utworzonych zgodnie z przepisami prawa, jeżeli przedmiot ich działania obejmuje prowadzenie działalności gospodarczej. Osoba prawna lub organizacja nie posiadająca osobowości prawnej ale mająca zdolność sądową, domagająca się zwolnienia od kosztów sądowych, jest zobowiązana wykazać (za pomocą wszelkich środków dowodowych), że nie ma dostatecznych środków na wymienione koszty.

Orzecznictwo sądowe w zakresie oceny zasadności zwolnienia różnych kategorii podmiotów cechuje kazuistyka.

Kodeks postępowania cywilnego przewiduje jednocześnie możliwość odmowy przez sąd, w razie oczywistej bezzasadności zgłaszanego powództwa, zwolnienia od kosztów sądowych (art. 116 § 2). Przyjmuje się, że powództwo (obrona) jest oczywiście bezzasadne wtedy, gdy dla każdego prawnika jest widoczne od razu z samego pozwu, że powództwo jest niewątpliwie sprzeczne z zasadniczymi i nie podlegającymi różnej wykładni przepisami prawa materialnego lub procesowego i z tej racji nie może być uwzględnione. Jeśli oczywista bezzasadność powództwa dotyczy tylko części żądań zgłoszonych przez powoda uważa się, że możliwe jest zwolnienie go od kosztów sądowych w pozostałej części. Powszechnie przyjmuje się, iż wniosek o zwolnienie od kosztów zgłoszony w tej samej sprawie ponownie, po uprawomocnieniu się postanowienia odmawiającego takiego zwolnienia, podlega merytorycznemu rozpoznaniu, przy czym w razie niestwierdzenia zmiany okoliczności powinien być oddalony.

Na postanowienie sądu pierwszej instancji odmawiające zwolnienia od kosztów, stronie przysługuje zażalenie (art. 394 § 1 pkt 2). Postanowienie sądu drugiej instancji w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych nie kończy postępowania w sprawie, zatem nawet w sprawach, w których przysługuje kasacja, zażalenie na to postanowienie do Sądu Najwyższego jest niedopuszczalne (art. 393¹⁸ § 2). Niedopuszczalność kasacji od takiego postanowienia wynika z art. 392.

W toku postępowania zgodnie z brzmieniem art. 120 § 1, sąd cofnie zwolnienie jeżeli zostanie wykazane, że okoliczności na podstawie których zwolnienie zostało przyznane, nie istniały lub przestały istnieć; w szczególności gdy okaże się, że sąd został wprowadzony w błąd co do stanu majątkowego strony lub, że udzielając zwolnienia nie uwzględnił okoliczności wskazujących na to, iż strona może ponieść koszty bez uszczerbku, o jakim mowa w art. 113 § 1. Niedopuszczalne natomiast jest cofnięcie zwolnienia, gdy sąd inaczej ocenia te same okoliczności, które uprzednio według jego oceny, stanowiły podstawę przyznania takiego zwolnienia. Sąd badając okoliczności mające istotne znaczenie dla wydania postanowienia o cofnięciu zwolnienia od kosztów, posiada uprawnienie do przeprowadzenia stosownego dochodzenia w tym zakresie. Uznaje się, że cofnięcie zwolnienia od kosztów sądowych może nastąpić w każdym stanie sprawy. Niedopuszczalne jest jednak cofnięcie zwolnienia po prawomocnym zakończeniu sprawy.

Przyjmuje się powszechnie w literaturze, że strona której udzielono zwolnienia od kosztów, może zrzec się tego uprawnienia. Zwolnienie to wówczas ustaje dopiero z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o cofnięciu przyznanego zwolnienia, wydanego w następstwie zrzeczenia, które należy poczytywać jako wniosek zainteresowanej strony o cofnięcie zwolnienia od kosztów sądowych.

Według dominującego poglądu w nauce, przyznane stronie zwolnienie od kosztów sądowych, jako uprawnienie ściśle związane ze stroną, której udzielono zwolnienia, wygasa z chwilą jej śmierci (lub z chwilą ustania, gdy chodzi o osoby prawne – por. art. 35 k.c.). Następcy zmarłej strony w postępowaniu, mogą wnosić o przyznanie im zwolnienia od kosztów sądowych, gdy spełniają przesłanki określone właściwymi przepisami.

Strona zwolniona od kosztów sądowych nie wnosi opłat sądowych i nie ponosi wydatków, które wykłada za nią Skarb Państwa (art. 112 § 1). Zwolnienie to nie dotyczy natomiast obowiązku zwrotu kosztów przeciwnikowi, o czym rozstrzyga sąd na zasadach ogólnych. Jeżeli natomiast koszty procesu ma ponieść w całości lub w części przeciwnik strony zwolnionej, to należy od niego w tym samym stosunku ściągnąć z urzędu koszty sądowe nie poniesione przez stronę zwolnioną od kosztów sądowych. Koszty sądowe nie obciążające przeciwnika ściąga się z roszczenia zasądzonego na rzecz strony zwolnionej od kosztów (art. 11 u.k.s.c.).

Unormowania kodeksowe stosuje się do cudzoziemców (na zasadzie wzajemności, wynikającej z umów międzynarodowych lub praktyki sądowej), a także do bezpaństwowców zamieszkujących w Polsce (art. 1129 § 1 i 2).

Przedstawiona instytucja zwolnienia od kosztów procesu (przy generalnej zasadzie odpłatności wymiaru sprawiedliwości) stanowi gwarancję możności dochodzenia swych praw w postępowaniu cywilnym przez wszystkie podmioty, dla których poniesienie kosztów w całości, a nawet w części, nie jest możliwe bez uszczerbku niezbędnego utrzymania; a przez to służy także realizacji równego prawa wszystkich do sądu. Wobec powyższego instytucja zwolnienia od kosztów sądowych postrzegana może być jako procesowa gwarancja realizacji prawa do sądu – fundamentalnej wolności obywatela i człowieka (zob. m.in. art. 45 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 2 kwietnia 1997r., Dz. U. Nr 78, poz. 483, art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, Dz. U. z 1977 r., Nr 38, poz. 167, art. 6 Konwencji z dn. 4 listopada 1950r. o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284). System kosztów sądowych winien być skonstruowany tak by nie utrudniać ochrony praw podmiotów, ale również tak by nie ułatwiać prowadzenia procesów fikcyjnych, w celu szykanowania przeciwnika, bez liczenia się z kosztami. Ustawodawca wprowadzając instytucję ustawowego zwolnienia od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych w sprawach szczególnie istotnych (art. 111) i umożliwiając uzyskanie sądowego zwolnienia od tych kosztów (art. 113), nie może natomiast tworzyć modelu bezpłatnego procesu, ze względu na niezbędne wydatki ponoszone przez państwo na wymiar sprawiedliwości. Koszty sądowe stanowią bowiem zwrot części wydatków związanych z utrzymaniem tego aparatu.

Literatura:

1. E. Wengerek: Przegląd orzecznictwa SN w zakresie postępowania cywilnego, NP 1961, Nr 3, s. 323.
2. Termin «prawo ubogich» zastąpiła terminem «zwolnienie od kosztów sądowych» nowela k.p.c. z dn. 20 lipca 1950 r. (Dz. U. Nr 38, poz. 349).
3. U. Nr 83, poz. 651.
4. Tak Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dn. 28 maja 1929 r., C 382/29, OSP 1929, Tom VIII, Nr 548.
5. Nowela do kodeksu postępowania cywilnego z dn. 27 października 1932 r. (Dz. U. Nr 93, poz. 802).